معرفی شهرستان اراک

جغرافیای سیاسی

شهرستان اراک در جنوب غربی استان تهران و در فاصله 288 کیلومتری آن قرار دارد و مرکز استان مرکزی محسوب می شود این شهر از شمال به شهرستان ساوه، از شمال غربی به همدان و از مغرب به شهرستان ملایر، خمین، و الیگودرز و از شرق به محلات و از شمال شرقی به تفرش و آشتیان محدود می باشد. مساحت اراک 98/7178 کیلومتر مربع و یا 4/24 درصد کل مساحت استان را شامل می شود.

( در سال 1372) شهرستن اراک دارای 2 شهر، 3 بخش و 18 دهستان و321 آبادی به شرح ذیل است بخش خنداب ( با 89 روستا ) دارای دهستان انارج ( با 11 آبادی ) دهستان جاورسیان ( با 17 آبادی ) دهستان خنداب، ( با 29 آبادی ) دهستان دهچال ( با 19 آبادی ) دهستان سنگ سفید ( با 13 ابادی ) و بخش مرکزی ( با 161 روستا ) دارای دهستان امان آباد ( با 12 روستا ) دهستان امیریه ( با 11 روستا ) دهستان داود آباد ( با 7 روستا) دهستان ساروق ( با 19 روستا ) دهستان سه ده ( با 16 روستا ) دهستان شمس آباد ( با 20 روستا ) دهستان شهر میقان ( با 41 آبادی) دهستا مشک آبادی ( با 12 روستا ) دهستان معصومیه ( با 23 روستا ) و بخش وفس ( با 71 روستا ) دارای دهستان اسفندان( با 15 روستا ) دهستان خسروبیگ ( با 20 روستا) دهستان خنجین ( با 23 روستا) دهستان میلاجرد ( با 13 روستا ) می باشد ( اطلاعات فوق مربوط به سال 1370 می باشد.

شهرستان اراک از شمال به تفرش، از مغرب به همدان و ملایر، از مشرق به شهرستان محلات و از جنوب به شهرستان خمین و شازند محدود شده است. اراک مرکز شهرستان و همچنین مرکز استان به اضافه شهر سنجان، کمیجان، خنداب، 4 نقطه شهری، شهرستان اراک را تشکیل می دهد .

مساحت اراک 7178 کیلومتر مربع بوده که 4/24 درصد از کل مساحت استان را شامل حاشیه و از لحاظ وسعت زمین شهرستان استان بعد از شهرستان ساوه است.

همان طوری که گفته شد، شهرستان اراک مرکز استان که دارای 7 شهرستان تابعه می باشدکه معادل 3/56 درصد از جمعیت شهری استان را به خود اختصاص داده که بدین ترتیب قطب جمعیتی استان است. اراک دارای اماکن مذهبی و فرهنگی هماره با تفرجگاهها و مکان هایی برای پر کردن اوقات فراغت در این شهرستان قرار دارد.

شهرستان اراک به لحاظ برخورداری از چند عامل آب و هوایی (مانند مجاورت با کویر میقان، وجود ارتفاعات و …… ) دارای نوسانان اقلیمی است، به طوری که میانگین دما در زمستان در ایستگاه اراک 8/1، ایستگاه شمس آباد اراک 9/0 و ایستگاه کرهرود 1/1 درجه سانتی گراد می باشد .

به طورکلی تابستانهای نسبتاً ملایم و زمستانهایی سرد و از خصوصیات اقلیمی شهرستان اراک است. وجود ارتفاعات در غرب و جنوب شهرستان و دشتهای هموار در مرکز و شمال، از عمده‌‌ترین خصوصیات توپوگرافی شهرستان اراک است از مهمترین کوههای آن می توان به سفیدخانی و هفتاد قله اشاره کرد.

وجود کارخانه ها و صنایع مختلف در محدودة شهرستان (عمدتاً شهر اراک) از سویی موجب مرکزیت یافتن استان و از سویی دیگر باعث جذب فعالیتهای صنعتی و خدماتی در اراک شده است.

استان مرکزی از جمله استانهایی است که کارخانه های صنعتی متعددی در آن متمرکز شده اند اساس اقتصادی استان را به ترتیب اهمیت، بخش های خدمات، صنعت و کشاورزی تشکیل می دهند . به طور تقریبی در حدود 19 درصد مساحت استان، اراضی کشاورزی، 57 درصد اراضی مرتعی و %24 را اراضی غیر مزروعی از قبیل دریاچه ها، کویرها، جاده ها و شهرها تشکیل می دهند. محصولات مهم کشاوزی استان شامل، گندم، جو، حبوبات، آفتابگردان، پنبه، چغندر قند، گوجه فرنگی و پیاز است. تولید برخی از فرآورده های کشاورزی در شهرستانهای مختلف این استان بیش از میزان مصرفی محلی است، در نتیجه به استانهای مجاور صادر می شود . از شهرستانهای اراک، گندم، جو، انگور، سبزیجات و خشکبار، از شهرستان ساوه؛ انار و طالب و پسته، از شهرستان محلات؛ کاهو و گل، از شهرستان تفرش، بادام و گردو و از شهرستان خمین؛ پیاز، لوبیا و گندم به سایر شهرها و استانها و همچنین به خارج از کشور صادرات می شود . مهمترین کارخانه های صنعتی اراک عبارتند : ماشین سازی ، آلومینیوم سازی ، کابل سازی ، واگن سازی پارس، کمباین سازی ، لاستیک سازی ، قند و … از دیگر صنایع استان می توان از کارخانه هپکو، کارخانه های سازندة پروفیل و لودرهای آبیاری آلومینیومی، کارخانة آونگان( سازندة پایه های فلزی انتقال نیرو)، کارخانه های ادوات کشاورزی، کارخانه‌های تولیدی نورد آلومینیوم، رنگ روناس پالایشگاه، پتروشیمی، آذرآب و نیز سایر کارخانه های مستقر در شهرستان ساوه نیز نام برد.

همانطور که قبلاً اشاره شد، اراک دارای اماکن مذهبی و فرهنگی با تفرجگاه و مکان هایی برای پر کردن اوقات فراغت است در ذیل به برخی مراکز دیدنی اشاره می شود .

آتشکده مزدقان – امامزاده ابراهیم – امامزاده حسن- امامزاده حوا خاتون- امامزاده حسین- امامزاده عبدالله – کودرز- امامزاده محمدبن موسی بن جعفر (ع)- امامزاده محمد عابد- امامزاده هفتادو دو تن – بنای تاریخی پیرمراد- بنای تاریخی حمام چهار فصل – بنای تاریخی کاروانسرای پارک طبیعت شهید باهنر – پارک و شهربانی لاله- دریاچه قاسم آباد- شکارگاه چرّا- شکارگاه هفتاد قله- شهر زیر زمینی زلف آباد - غار سفیدخانی غار وفس - مجموعه تاریخی بازار اراک – مدرسه سپهداری- مقبره آقا نورالدین و و غار قلعه جوق – غارهای انجدان – غار آسیلی- غار طاقچه – غار گیوه کش – غار شغال دره و … .

جغرافیای اقلیمی

میشهر اراک روی مدار 34 درجه و 5 دقیقه و 30 ثانیه در نیمکره شمالی از خط استوا قرار گرفته و روی نصف النهار 49 درجه و 41 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. از نظر طبیعی فلات فعلی اراک به وسعت 5400 کیلومتر مربع است که 2400 کیلومتر آن را جلگه مرتفع اراک و مابقی را ارتفاعات اطراف اراک تشکیل میدهد و کوهستان های این ناحیه نیز از دو رشته تشکیل شده است رشته اصلی از شمال غربی به جنوب کشیده شده و سپس به شمال شرقی متوجه می گردد و رشته دوم به صورت دو رشته موازی از جنوب به سوی شمال امتداد یافته و در بعضی نقاط به حدی گسترده می شود که تعدادی از سارتفاعات آن از شمال غربی شهر میگذرد. آب و هوای اراک خصوصیات اقلیمی فلات مرکزی ایران را داراست با زمستان های سرد و مرطوب و تابستان های گرم و خشک کوههای اطراف اراک و دریاچه میقان و دشت فراهان در آب و هوای این منطقه اثر کرده و ویژگیهای به آن بخشیده است ابرها و جریانات غربی در پاییز و زمستان بیشتر رطوبت خود را در ارتفاعات مغرب منطقه به خصوص رشته زاگرس از دست می دهد یک جبهه هوای سرد که در زمستان هوای اراک را اشغال می کند و بر اثر ارتفاعات اطراف وشاید فشار زیادی که دریاچه میقان ایجاد می کند مدت زیادی میهمان این منطقه خواهد بود.

آب و هوای اراک متغیر است زمستان ها ، اکثرا" طولانی و از 4 تا 6 ماه به درازا می کشد وبهار و پاییز فصول کوتاهی هستند تابستان در تیر و مرداد ظاهر می شود مدت روزهای یخبندان از 65 تا 120 روز در سال های مختلف متغیر است میزان بارندگی در سال های مختلف متفاوت است و بین 230 تا 638 میلی متر در سال می باشد متوسط بارندگی حدود 300 میلی متر بوده است.

 

شرایط اجتماعی

جمعیت شهرستان اراک در سال 1370 برابر با 553039 نفر که از این میان 285918 مرد و 267121 زن، با نسبت جنسی 04/107 می باشد در این میان 336853 نفر در نقاط شهری ( 175178 نفر مرد و 161675 نفر زن ) با 35/108 نسبت جنسی و در نقاط روستایی 216186 نفر ( 110740 نفر مرد و 105446 نفر زن ) با نسبت جنسی 02/105 زندگی می کنند از نظر جمعیتی به تفکیک بخش 68758 نفر و 12089 نفر و 8505 خانوار، بسر می برند، در شهرستان اراک، 47491 خانوار با سواد و 10247 خانوار بی سواد بوده اند ( 1370 ) ضریب رشد سالانه جمعیت ( 70-65) 01/3 بوده است.

 

موقعیت معیشتی

 

بخش خدمات در کنار بخشهای صنعت و کشاورز به لحاظ بافت خاص منطقه از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده بطوریکه حدود 11820 واحد صنفی در سطح شهرستان اراک در حال حاضر فعال که از این تعداد 11416 واحد در نقاط شهری اراک و کمیجان و مایقی در سطح روستاها پراکنده اند و بخش خدمات عمده فعالیت شهرستان را شامل می شود . نیروی انسانی شاغل در بخش کشاورزی 35% است، که از این مقدار حدود % در روستاها و 7% در شهر اراک سکونت دارند . سهم شاغلان زن در این بخش حدود 1% در مقابل سایر فعالیت های اقتصادی است. شهرستان اراک به لحاظ استقرار واحدهای کوچک و بزرگ صنعتی بخصوص منابع مادر یکی از قطب های صنعتی کشور محسوب و در این زمینه دارای اهمیت فراوان می باشد تعداد واحد صنعتی این شهرستان اعم از صنایع سنگین و سبک به 787 واحد می رسد که زمینه اشتغال حدود 30000 نفر را فراهم کرده است.

پیشینه تاریخی شهرستان اراک

پیشینه تاریخی منطقه ای که شهرستان اراک را شامل می شود به دوره ها مادها و ساسانی ها بر می گردد و بعد در زمان سلوکیان در منطقع ماد بزرگ ( ناحیه بین همدان و ری ) شهری به نام کره وجود داشته که نزدیک اراک فعلی بوده است که در حال حاضر در ضلع جنوبی شهر فعلی اراک روستای کره رود موجود است . ولی خود شهر اراک شهری جدید التاسیس است که 2 عامل سیاسی و اقتصادی در بنای آن موثر بوده است.

عامل سیاسی : در اوایل سلطنت قاجار در بلوک عراق، همیشه نا امنی و اختلافات محلی و بخصوص هجوم گاه وبیگاه ایلات و عشایر مجاور که گاهی حتی امنیت مرکز ایران را بر هم می زدند و نبودن پادگان دائمی نظامی و دور بودن از مرکز حکومت و عدم اطاعت از حکام شهرهای مجاور موجب می شد که قشون مرکزی برای آرامش و امنیت به این منطقه گسیل شدند در زمان فتحعلیشاه قشونی به نام قشون عراق تشکیل شد و سپهداری آن فتحعلیشاه به یوسف خان گرجی محول نمود، و او بعد از موافقت شاه، خواست برای مرکز قشون عراق عجم، قلعه ای نظامی احداث نماید که محل فعلی شهر ( اراک ) به علت موقعیت جغرافیایی و نظامی مورد تایید قرار گرفت ضمنا" چون در آن زمان مسئله سربازگیری به شکل امروزی نبوده و در موقع لزوم از مردم روستاها به عنوان داوطلب و چریک و مزدور استفاده می کردند بنابر این منطقه عراق مرکزی از این نظر نیز مناسب به نظر می رسید، گذشته از مسائل فوق برای اداره منطقه از لحاظ اداری و کارکنان حکومتی پایگاه مرکزی لازم بود که به خاطر مسائل فوق قلعه و یا دژ نظامی سلطان آباد احداث و سپس به نام قلعه سلطان آباد و پس از آن به نام سلطان آنگاه عراق و سرانجام اراک نامیده شد.

عامل دوم، اقتصادی بوده است به دلیل این که نواحی وسیع منطقه عراق از مناطق پرجمعیت و حاصلخیز ایران بوده است و روستائیان منطقه برای مبادله کالاهای خود می بایست حدود 100 کیلومتر پیاده و یا با چهار پایان طی طریق کنند تا بتوانند محصولات کشاورزی یا صنعتی خود را با بازار فروش شهرهای مجاور برسانند لذا لازم بود که در مرکز این ناحیه وسیع شهری بوجود اید که محل مبادله کالا و محصولات کشاورزی روستائیان باشد و مساله بعدی جمع آوری مالیات بخصوص صنعت فرش بوده است که در این شهر در آن زمان حدود 30 کمپانی خارجی در امر صادرات فرش پس از مدت کوتاهی از بنای آن فعالیت داشتند و پس از مدتی نیز گمرک جهت تسهیل از مر صادرات در شهر بوجود آمد و شهر گسترش بافت.

 

وجه تسمیه نام اراک

در قرون اولیه اسلامی پس از تسلط بر حکومت ساسانیان تیسفون و دیگر بخشهایی از ایران که اطراف پایتخت ساسانی بودند یعنی نواحی بین دو رود دجله و فرات را عراق نام نهادند و در قرن دوم اسلامی هم ناحیه بین همدان، ری و اصفهان و عراق عجم می نامیدند بعد ازاحداث شهر نام آن ابتدا قلعه نظامی ،سلطان آباد و بعد شهرستان عراق که در سال 1316 شمسی که راه آهن سراسری شروع به کار نمود به اراک ( عراق معرب اراک است ) مبدل شد، اراک به معنی سرزمین هموار است.

مشخصات روستاهای مورد مراجعه در شهرستان اراک:

خنداب

خنداب یکی از پر جمعیت ترین روستاهای بخش به شمار می رود که در سال 68 به عنوان مرکز بخش منطقه محروم شناخته شد این روستا با جمعیتی بالغ بر 7000 نفر جمعیت از سه محله تشکیل شده است خنداب قلعه خنداب و حصار خنداب که اکثرا" به زبان ترکی تکلم می کنند منطقه شراء که در واقع شاهراه بوده واسم اصلی آن در زبان ترکی چرا نامیده می شود همان چهار راه بوده که در گذشته جاده ای از شرق به غرب این بخش وجود داشته که جاده عراق و کربلا بوده و این منطقه در کنار این جاده در گذشته اهمیت زیادی داشته در سال 68 منطقه شراء با 5 دهستان 100 روستا و 75 هزار نفر جمعیت به مرکزیت خنداب، که در حال حاضر نزدیک به هزار نفر جمعیت دارد) در آمد و از نظر تقسیمات کشوری منطقه شراء حذف و سپس به نام بخش خنداب نامگذاری شده این ناحیه از نظر جغرافیایی در منطقه کوهستانی قرار گرفته و دارای زمستان های سرد و تابستانهای معتدل است . نام های قبلی آن خندق ، خندان، خون آب بوده است که بعدا" تبدیل به خنداب شده است.