جهانگردی در تاریخ و آیات و روایات

جهانگردی در تاریخ و آیات و روایات

چکیده
جهانگردی در متون قرآنی و حدیثی با تعبیر هجرت و مهاجرت آمده است و آن برای نخستین بار در تاریخ اسلام در اوایل بعثت اتفاق افتاد; اما به تدریج‏به یک سنت تبدیل شد و آثار مطلوبی به جا نهاد که در این مقاله تفصیل آن خواهد آمد .

هجرت و جهانگردی یک سنت دیرینه اسلامی است و آثار مطلوبی درپی دارد و باید شرایط مساعد توسعه آن را فراهم آورد; منتها باید از آن به نحو شایسته‏ای بهره برداری کرد ...

2 . پیشینه جهانگردی در اسلام
جهانگردی در اسلام از همان آغاز که با نام هجرت شروع شد . همواره در طول تاریخ اسلام ادامه داشت . گرچه در آغاز برای رهایی از شکنجه و آزار دشمنان صورت می‏گرفت، ولی بیشتر هدف از آن تقویت اسلام و نشر آثار و فرهنگ اسلامی بوده‏است .

نخستین هجرتی که در اسلام رخ داد، هجرت حدود 85 نفر از جوانان تازه‏مسلمان بود که با دستور پیامبر اسلام مکه را به قصد حبشه ترک گفتند (سیره ابن هشام، ج‏1 ص‏344 - 360) و آیین اسلام به دست این مهاجرین در دیار حبشه شهرت یافت . در دوران خلفا پس از رحلت پیامبر، هجرت به اطراف کشور و آگاهی از اوضاع و احوال کشورهای مجاور صورت می‏گرفت و از جانب خلفا هیئت‏های رسمی گسیل می‏شوند تا کسب اطلاع کرده، ضمنا زمینه را برای توسعه و نشر فرهنگ اسلامی آماده سازند . علاوه بر هیئت‏های سیاسی که به منظور بر قراری روابط دیپلماتی اعزام می‏شدند، در قرن سوم و چهارم هجری شخصیات بارزی به جهانگردی دست زدند و آثار گران‏بهایی از خود به یادگار گذاردند .

از جمله احمد بن ابی یعقوب ابن واضح یعقوبی (ت حدود 290ق) که او را بحاثة فی التاریخ و اخبار البلدان یاد می‏کنند . او در دو زمینه تاریخ و جغرافی محقق فرزانه‏ای به شمار می‏رود . شرق و غرب کشورهای آسیای میانه و دور را گردیده و اطلاعات زیادی فراهم ساخته‏است . او به تمامی بلاد فارس و ارمنستان و سپس شبه قاره هند و کشورهای عربی و افریقایی، مغرب و اندلس (اسپانیا) سفرکرده بود و عادت او بر این بود که از چگونگی احوال و اوضاع اجتماعی - سیاسی کشورها به خوبی آگاه شود . از جمله آثار وی تاریخ گسترده اوست که در آن رخدادهای تاریخی را تا پایان سال 259 آورده‏است . دیگر کتاب البلدان است که در شناخت اوضاع اجتماعی و فرهنگی و جغرافی شهرها از منابع ارزشمندی به شمار می‏رود و نیز کتاب اخبارالامم و مشاکلة الناس لزمانهم و کتاب الممالک و المسالک و جز اینها .

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (ت‏346ق) صاحب مروج الذهب از بزرگترین جهانگردان اسلامی به شمار می‏رود . او را با عنوان الرحالة الکبیر والمورخ الخبیر یاد می‏کنند . او بیشترین کشورهای مجاور را گردیده و با شخصیات و رجال بزرگ ملاقات داشته و اخبار دست اول رااز افراد ذیربط به دست آورده‏است .

ولادت او در بغداد بود و به مصر و بلاد مغرب سفر نمود و در راه تحصیل دانش تا اقصی بلاد را پیمود . از همان ابتدای قرن چهارم به تمامی بلاد فارس، سپس شبه قاره هند تا آسیای دور و حتی جزیره سیلان و دریای هند سفر کرد . کشور پهناور چین و ماورای آن را دید و در اواخر نیمه اول همین قرن تمامی کشورهای عربی و آسیای میانه را پیمود و همواره در کسب اطلاعات بود .

او در این زمینه آثار گران‏بهایی از خود باقی گذارد که از جمله آنها مروج الذهب، اخبار الزمان، التنبیه و الاشراف، و جز آنهاست که امروزه مورد بهره‏برداری بسیار است .

عبید الله بن خرداد به (ت‏300/280) از ایرانیان دانشمند و جغرافی‏دان بزرگ به شمار می‏رود . در دائرة‏المعارف اسلامی از او با عنوان جغرافی عظیم من اصل فارسی یاد شده است (ج‏1، ص‏149) . کتاب او المسالک و الممالک و نیز جمهرة انساب الفرس از بهترین کتاب‏ها در این زمینه شناخته شده‏است . در دائرة‏المعارف آمده است: «او از معتبرترین افراد مورد وثوق آن زمان بهره گرفته‏است . سر پرستی پست ویژه در خطه طبرستان و جمع آوری اخبار بلاد و شهرها به دو واگذار شده بود .

بلخی ابوزید احمد بن سهل (ت‏322ق) جغرافی‏دان معروف در شهرکی به نام شاستیان نزدیکی بلخ دیده به جهان گشود . او از دانشمندان به نام و بر مذهب تشیع بود . او و کندی فیلسوف معروف فلسفه و جغرافیا را نزد ابی علی جیهانی فراگرفت . کتاب او به نام صور الاقالیم معروف‏است .

اصطخری ابو اسحاق ابراهیم بن محمد فارسی (ت‏340ق) جغرافی‏دان نامی کتابی با نام تقویم البلدان نگاشته که به نام المسالک و الممالک معروف گشته است . او این کتاب را مانند سابقین خود با گشت و سیاحت در بلاد جمع و تدوین کرده‏است .
ابن حوقل ابوالقاسم محمد بن حوقل (ت حدود350ق) که با عنوان رحاله جهانگرد سخت‏کوش و جغرافی‏دان فرزانه، مشهور گشته‏است، تمامی کشورهای اسلامی را شرقا و غربا پیموده و با دقتی کامل معلومات فراوانی از این کشورها فراهم آورده و از نوشته‏های پیشین خود، مانند نوشته‏های ابن خرداد به و وزیر جیهانی و قدامه نیز بهره گرفته‏است . اصطخری از او خواست تا نقشه‏های جغرافی او را تنظیم دهد و دقت‏بیشتری بخشد که ابن حوقل تقریبا همان نوشته‏ها را با معلومات فرآهم آورده خود تکمیل و کتاب المسالک والممالک را از رهگذر آن تالیف نمود .

ابو دلف مشعر بن مهلهل خزرجی (ت حدود390ق) شاعری نغز نمکین گفتار که شهره آفاق بود و بیشتر با صاحب بن عباد رفت و آمد داشت و از مساعدت‏های وی برخوردار بود و در سفرها از کتاب‏های او بهره‏مند می‏شد . او شاعر رحاله وصف شده و او اولین جهانگرد اسلامی به شمار آمده است . بیشتر عمر خود را که از نود سال گذشت، در سفرهای دور و دراز صرف نمود . شوق فراوانی در آگاهی یافتن از عادات و رسوم و آداب ملت‏های مختلف داشت . عمان و رامهرمز و هند و کشمیر و افغانستان را گردید . سفرنامه او به نام عجائب البلدان معروف‏است . یاقوت حموی و قزوینی صاحب کتاب عجائب المخلوقات از آن بهره جسته‏اند . یاقوت حموی در وصف شهرک دورق در خوزستان مشاهدات قابل توجهی از کتاب او نقل می‏کند که از دقت کاملی حکایت دارد .

حکیم ناصر خسرو قبادیانی (394 - 481ق) از حکما و متکلمین نامی در قبادیان حوالی بلخ تولد یافت . از اوان جوانی به تحصیل و علوم و معارف و تحقیق پرداخت و ادیب و شاعری فرزانه بود . نخست‏به کارهای دیوانی مشغول و سپس رها کرد و به جهانگردی و سیر در آفاق و انفس پرداخت . در سفر هفت‏ساله خود حجاز، آسیای صغیر، سوریه و مصر را دید و به خطه خراسان رحل اقامت گزید; ولی آزارها دید و به ناچار به کنج عزلت در یمکان بدخشان خزید و سفرنامه معروف خود را در آنجا به سال 444 به رشته تحریر در آورد و دیگر کتاب زادالمسافرین است که پس از مراجعت از سفر خراسان و مازندران و طبرستان نگاشت .

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی ریاضی دان و فیلسوف نامی (362 - 440ق) در بیرون یکی از قلعه‏های داخل حدود خوارزم به دنیا آمد . او را با نام الفیلسوف الریاضی الفلکی الجواب یاد می‏کنند . «جواب‏» به معنای جهانگرد سخت کوش‏است . ولع شدیدی به سیر و سیاحت و سفر در آفاق داشت . دوستار آگاهی از اوضاع جغرافی و بهره‏گیری از مظاهر طبیعت‏بود . سفر پر ثمری به شبه‏قاره هندوستان داشت و تمامی نواحی آن را گردید و با آداب و فرهنگ مردم آن زمین پهناور از نزدیک آشنا شد و کتاب تحقیق ماللهند او از گران‏بهاترین منابع شناخت احوال و اوضاع هند در آن زمان به شمار می‏رود .

ابو عبید بکری عبدالله بن عبدالعزیز اندلسی (ت 487ق) پس از سفرهای طولانی در شرق و غرب کتابی در شناخت‏شهرها و کشورها و احوال و اوضاع بلاد به نام المسالک والممالک نگاشت .

ابن جبیر ابوالحسن محمد بن احمد کنانی اندلسی (540 - 614ق) ادیب و شاعری فرزانه و دوستار علم و شناخت آثار و احوال بلاد بود . او را با عنوان رحالة ادیب یاد کرده‏اند . به سیر و سیاحت علاقه فراوان داشت . سه مسافرت کنجکاوانه به شرق کشورهای اسلامی دارد که در سفر سوم در اسکندریه بدرود حیات گفت و در همین سفر اخیر سفرنامه خود را به نام رحلة ابن جبیر با عباراتی نغز و شیوا و پرمحتوا به رشته تحریر در آورد . امتیاز آن بر رحله ابن‏بطوطه صداقت و دقت فراوان و خالی از مبالغه بودن گزارش‏های آن است .

ابن سعید مغربی علی بن موسی ابوالحسن (ت‏685ق) از نواده‏های صحابی جلیل عمار بن یاسر مورخ، شاعر، ادیب و دانشمندی فرزانه بود . زادگاه او شهرکی در نزدیکی غرناطه (اندلس) و در آن دیار شهره آفاق گشت . علاقه فراوان به گشت و سیاحت داشت . به کشورهای اسلامی مصر و عراق و شام سفر طولانی داشت و گزارش‏های خود را در این سفر در کتابی به نام المغرب گردآوری نمود و پیوسته در سیر و سفر بود تا در 75 سالگی در دمشق بدرود حیات گفت .

ابن بطوطه محمد بن عبدالله بن محمد (703 - 779ق) جهانگرد نامی تمامی کشورهای اسلامی و آسیای دور را در مدت 27 سال گردید و معلومات ارزنده‏ای از این کشورها و آداب و رسوم ملت‏های گوناگون فراهم آورد . او را با نام امیرالرحالین (سرآمد جهانگردان) یاد می‏کنند . سفرنامه او نیاز به وصف ندارد و از شهرت به سزایی برخوردار است و با ارزشترین سفرنامه‏های علمی به شمار می‏رود که تا امروز از معلومات و مندرجات آن بهره‏مند می‏شوند . بسیاری از مشاهدات او امروزه در شناخت‏برخی حیوانات و گیاهان، علاوه بر مسایل جغرافی و فرهنگی مورد استفاده‏است . غربیان به این سفرنامه عنایت‏خاصی دارند و این کتاب شهرت جهانی یافته‏است .

اینها نمونه هایی‏است از جهانگردان جهان اسلام که جهانگردی را وسیله شناخت و نشر معارف و تبادل افکار و اندیشه‏های علمی و فرهنگی قرار داده‏اند و «فسیحوا فی الارض; به گشت و گذار در پهنای زمین بپردازید» (توبه، آیه 2) را به منظور «فانظر الی آثار رحمت الله; آثار گستره رحمت الهی را مشاهده کنید» (روم، آیه 50) انجام داده‏اند و آیه «ا فلم یسیروا فی الارض فتکون لهم قلوب یعقلون بها; آیا در زمین گردش نکرده‏اند، تا دلهایی داشته باشند که با آن بیندیشند» (حج، آیه 46) و آیه «قل سیروا فی الارض فانظروا کیف بدا الخلق; بگو: در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است‏» (عنکبوت، آیه 20) را نصب العین خود قرار داده‏اند .

2 . آثار مطلوب جهانگردی
قرآن کریم و روایات، از جهانگردی با نام مهاجرت یاد کرده و به آن ترغیب نموده و آن را از اسباب توسعه فرهنگی و اقتصادی شمرده است: «و من یهاجر فی سبیل الله یجد فی الارض مراغما کثیرا و سعة; هرکه در راه خدا مهاجرت کند، در پهنای زمین آسایش بیشتر و گشایشی به دست‏خواهد آورد» (نساء، آیه 100) . این آسایش و گشایش، هر دو جهت مادی و معنوی را شامل می‏شود . گسترش اقتصادی (تجارت و صنعت) هماهنگ با گسترش فرهنگی و علمی و سیاسی پیش می‏رود .

جهانگردی در گذشته با عنوان روابط تجاری و اقتصادی صورت گرفته است . تجار مسلمان، پیام اسلام را نیز با خود همراه می‏بردند و بسیاری از ملتها در افریقا و آسیای دور از همین راه به آیین اسلام تشرف یافتند . پس از آن اهداف سیاسی و علمی و فرهنگی نیز در جهانگردی مسلمانان مطرح شد و از این سفرها و جهانگردی‏ها ذخایر فراوان حاصل شد . مسلمانان به مصداق آیه کریمه «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا» (حجرات، آیه 12) نسبت‏به تمدن ملت‏های گوناگون آشنایی حاصل کردند و با بهره‏گیری از دستاوردهای مختلف جهانیان تمدنی گسترده و استوار برای خود فراهم ساختند .

در این آیه یادآور می‏شود همه مردم از یک پدر و مادر پدید آمده‏اند; لذا همه برادر و برابرند، و این اختلاف نژادها و ملیت‏ها که جهانیان را به دسته‏ها و گروه‏های گوناگون در آورده، هرگز آنها را از هم جدا نساخته‏است; بلکه هر گروه بر حسب استعدادها و شرائط موجود خود دستاوردهایی دارند که باید مورد مبادله قرار گیرد و هر گروه با آشنا شدن با فرهنگ و تمدن دیگر گروه‏ها، بهترین و شایسته‏ترین را برای خود انتخاب کنند و با این انتخاب متقابل، سطح فرهنگ و علم بشری گسترش یافته، روز به روز ارتقا پیدا کند . آیه «فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه; بشارت باد بندگان شایسته مارا که گوش فرا می‏دهند و بهترین را انتخاب کرده، پیروی می‏کنند» (زمر، آیه 17 و 18) به همین حقیقت اشارت دارد . این که آدمی با دستاوردهای دیگران آشنا شود و بهترین و شایسته‏ترین آنها را تشخیص داده، برگزیند، انتخاب‏است; نه تقلید .

زنده‏کردن جهانگردی، این‏گونه نتایج نیک و شایسته و بلکه ضروری را به دنبال دارد . آورده‏اند که در سفر پنج فایده‏است: زدودن غم از دل، کسب معیشت، به دست آوردن علم، آشنایی با فرهنگ‏های گوناگون، دوست‏یابی، آن هم با افراد شایسته که در سفر شناخته می‏شوند .

در روایات، تعابیری از قبیل سفر و سیر و سیاحت و هجرت در طلب علم و کسب معیشت‏بسیار به چشم می‏خورد . امام صادق (ع) می‏فرماید: «سافروا تصحوا سافروا تغنموا; مسافرت کنید تا سالم باشید و مسافرت کنید تا استفاده ببرید» (محاسن برقی، ج‏2، ص‏345) .

در حدیث از پیامبر اکرم (ص) آمده‏است: «اوصی امتی بخمس: بالسمع، والطاعة، والهجرة، والجهاد، والجماعة; من امتم را به پنج چیز سفارش می‏کنم: به گوش‏فرادادن، فرمانبرداری، جهانگردی، جهاد و وحدت‏» (مستدرک الوسائل، ج‏11، ص‏9) . بی‏تردید در این روایت مراد از هجرت هجرت از مکه به مدینه نیست; زیرا «لا هجرة بعدالفتح; پس از فتح مکه هجرت معنا ندارد» (سنن ترمذی، ج‏3، ص‏75) ; لذا مقصود، هجرت از مناطق جهل‏زده به مراکز علمی‏است .

3 . جلب جهانگرد
در جلب جهانگردان دو هدف اساسی یعنی آشنایی با فرهنگ و تمدن ملت‏ها، و نشر تعالیم اسلامی و تبلیغ باید منظور باشد . البته پی‏آمدهای اقتصادی و سیاسی هم به دنبال دارد; ولی هدف اصلی یک کشور اسلامی که داعیه تبلیغ رسالت دارد، همان آشنا کردن بیگانگان با فرهنگ و تمدن اسلامی‏است و اهداف دیگر بایستی در رتبه دوم قرار گیرند .

بسیاری از بیگانگان آوازه اسلام را از دور شنیده‏اند; ولی نمی‏دانند چقدر در پیشرفت تمدن بشری تاثیرگذار بوده، و چه نوآوری‏هایی برا ی بهتر ساختن حیات جامعه انسانی به ارمغان آورده‏است . آنان نمی‏دانند، اسلام تنها برای ساختن حیات پس از مرگ نیست . «و ابتغ فیما آتاک الله الدار الآخرة و لا تنس نصیبک من الدنیا; و با آنچه خدایت داده سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن‏» (قصص، آیه 77) .

خداوند انسان را آفریده است تا حیات دنیا را، پیش از حیات آخرت، آباد سازد و آباد ساختن حیات آخرت به آباد ساختن حیات دنیوی بستگی دارد . «هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها; او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما را برای آبادساختن آماده کرد .» (هود، آیه 61) ; پس آدمی وظیفه دارد تا در آبادی زمین بکوشد و این هدف و خواسته خدایی را جامه عمل بپوشاند .

ذوق سرشار و خلاقیت و هنر اسلامی - که بر دست توانای اسلام‏باوران فرزانه و فرهیختگان شایسته جهان اسلام، چه در رشته ادب یا فرهنگ یا هنر یا علم یا صنعت و آثار هنری و نوشتاری مسلمانان در طول تاریخ با شکوه اسلامی پدید آمده و در ساختن تمدن بشری نقش اساسی داشته و اسلام را دین زندگان معرفی می‏کند، نه دین مردگان، باید در معرض و دید شیفتگان تمدن‏های اصیل، و پویندگان آثار هنری و علمی بشر قرار گیرد و این تنها با جلب جهانگردان شیفته میسراست . خداوند درباره بیگانگان از دین توحیدی که به محیط اسلامی روی می‏آورند، می‏فرماید: «و ان احد من المشرکین استجارک فاجره حتی یسمع کلام الله ثم ابلغه مامنه ذلک بانهم قوم لا یعلمون ; و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست پناهش ده تا کلام خدا را بشنود; سپس او را به مکان امنش برسان، چرا که آنان قومی نادانند .» (توبه، آیه‏6)

نیز اسلام تحت عنوان مؤلفة قلوبهم سهمی از زکات را برای کسانی که خارج ملت‏اند قرار داده تا دل‏های آنان را به سوی اسلام جذب کند و گرایش دینی و اسلامی در درونشان ایجاد نماید; لذا وظیفه دولت اسلامی‏است تا امکانات جلب جهانگردان را به سرزمین اسلامی - که اصالت اسلامی بر آن حاکم‏است - فراهم سازد .

ضمنا بایستی برنامه جلب جهانگردان بیگانه به گونه‏ای تنظیم شود که بیشتر تحت تاثیر قرار گیرند . اگر جلب جهانگردان به گونه‏ای باشد که احیانا فرهنگ منحط خود را در معرض نمایش دلباختگان اجانب قرار دهند و از این راه عده‏ای فریب خورده شوند و گمان برند فرهنگ و تمدن و آزادی همان‏است که آنان همراه خود آورده‏اند، در آن صورت خطر عظیمی جامعه اسلامی را تهدید خواهد نمود و مخصوصا قشر زودباور که هنوز در حالت‏خامی به سر می‏برند، تحت تاثیر قرار گرفته، خواه و ناخواه، گرایش‏های اسلامی و ملی آنان به سستی می‏گراید .

4 . نتیجه
جهانگردی که در آیات و روایات از آن به هجرت و مهاجرت تعبیر شده، پیشینه آن به صدر اسلام می‏رسد که برای اولین‏بار شماری از مسلمان به منطور حفظ جان خود از مکه به حبشه نزد نجاشی رفتند; اما بعد هجرت به یک سنت جاری اسلامی تبدیل شد و از این رهگذر عالمان و جغرافی‏دانان بسیاری در میان مسلمانان ظاهر شدند و آثار گران‏سنگی به جا نهادند . هجرت و جهانگردی با اهداف مختلفی صورت گرفته است . گاهی به قصد حفظ جان و گاهی به منظور تجارت و زمانی به نیت طلب علم و باری به جهت تبلیع دین بوده است . این پدیده می‏تواند آثار مطلوبی بر جای نهد . از سویی رونق اقتصادی و از سویی دیگر تبادل علمی و فرهنگی به دنبال داشته باشد . منتها نباید وسیله هجمه فرهنگی قرار بگیرد; بلکه باید از رهگذر آن فرهنگ قرآنی و اسلامی ترویج پیدا کند .

ویرایش وتلخیص:آکاایران