معرفی کوه آتشگاه اصفهان+تاریخچه و عکس

آتشگاه اصفهان یا کوه آتشگاه از بناهای تفریحی گردشگری و تاریخی شهر اصفهان و سِدِه و از یادگارهای ایران باستان است. این مجموعه دارای پیشینه تاریخیِ کهنی است و در زمان‌های گوناگونی از آن بهره برده ‌اند. در این مقاله با این مکان تاریخی و تفریحی بیشتر آشنا خواهید شد.

هنوز نمى‏توان درباره نقش و ارزش آتش در دین زرتشتى داورى درستى نمود، ولى آنچه پیرامون پیروان این مذهب در سه دهه اخیر مى‏دانیم آن است که آنان یکتا پرستند، و آفریدگار یگانه زمین و آسمان‏ها را ستایش مى‏کنند، آتش را محترم مى‏شمارند، ولى در خور پرستش نمى‏دانند. بعضى مى‏گویند:
اینان دین ابراهیم پیغمبر را دارند؛ چون آتش به امر خداوند، حضرت ابراهیم را نسوزاند، و ابراهیم (ع) به سلامت از آتش بیرون آمد، لذا این قوم، آتش را گرامى مى‏دارند؛ همان‏گونه که در «کتاب مقدّس» آمده
است: «اى ابراهیم! من خداى بزرگ تو هستم، و تو را از آتش کلدانى‏ها نجات دادم». برخى دیگر نیز درباره صفت آتش‏پرست به زردشتیان مى‏گویند: آنان گرچه آتش را مظهر اهورا مزدا، و نشانه پاکى و قدرت مى‏دانند، به عنوان ربّ النّوع آن را پرستش نمى‏کنند. آن‏ها استدلال مى‏کنند که این امر همان اندازه منطقى است که مسیحیان را به علّت این‏که نماد مذهبشان صلیب است، خاج‏پرستان بخوانند.

آتشگاه

گفتیم که ایرانیان براى ستایش اهورا مزدا در برابر آتش به عنوان فروغ الهى و شکوه ایزدى به نماز مى‏ایستادند، و از همین جهت یکى از مظاهر دین مزدیسنا در ایران آتشکده‏هایى بود که همه جا بر پاشده بود، آتشدان در میان آتشکده قرار داشت، و آتش مقدّس پیوسته به دست هیربُدان شعله‏ور بود. آتشگاه‏ها بیشتر در جاى‏هاى بلند و بر ستیغ تپّه‏ها و کوه‏ها بر پا مى‏شده‏اند، و کاربرد آن در مواقع خاصّى بود که آتش بر آن‏ها قرار داده مى‏شد، و این با توجّه به واژه آتشگاه که از عبارت است از دو بخش: آتش + گاه عقلانى به نظر مى‏رسد. آتشگاه‏ها داراى گنج‏هایى بوده‏اند؛ احتمالاً براى مقاصدى همچون وام‏رسانى و کمک‏دهى به مردم به هنگام قحطى، خشک‏سالى، جنگ، بلایاى طبیعى و تضعیف و یا ساقط شدن حکومت مرکزى؛ وجود بودجه کافى براى تأمین هزینه‏هاى غیر قابل پیش‏بینى براى آتشکده، و ساخت دوباره آن پس از ویرانى‏ها و تخریب‏هاى احتمالى. مکان این خزانه‏ها در اتاق‏هایى در دو سوى صحن اصلى پیش‏بینى مى‏شده‏اند. پس از چیره شدن تازیان تا مدّت‏ها آتشگاه‏ها در سراسر ایران برقرار بود، ولى اندک اندک تخریب شده، و یا به مسجد تغییر یافتند.

آتشکده

آتش را در آتشگاه در زمان‏هاى ویژه‏اى مى‏افروختند، ولى آتشکده مکانى بوده به معناى آتش‏خانه، یا مخزن و مکان آتش، و در کنار آتشگاه‏ها قرار داشته که در مواقع ویژه، شعله‏اى از آتش مقدّس از آتشکده به آتشگاه انتقال یافته، و آتشگاه را با آن مى‏افروختند.

کوه آتشگاه

کوه آتشگاه که کرپُرتر و جکسن آن را تپّه مصنوعى دانسته‏اند، کوه منفرد، مخروطى شکل و کوچکى است که در فاصله 9 کیلومترى جادّه اصفهان ـ نجف‏آباد درست در حاشیه شمالى جادّه و شهرستان سده
واقع شده است. این کوه جزو بخش ماربین اصفهان بوده، و ارتفاع آن از سطح دریا 1680 متر و از دشت مجاور 213 متر، مساحت آن 36 هزار متر مربّع است.

در قدیم سه حصار و یک خندق در پایین کوه قرار داشته که زیربناى برج‏هاى دیده‏بانى حصارها هنوز قابل مشاهده است. در حال حاضر اطراف کوه را با نرده‏هاى حفاظى و تورى‏هاى فلزّى حصارکشى نموده، و اتاقکى فلزّى براى فروش بلیت از سوى سازمان میراث فرهنگى استان در سمت شمال شرقى کوه نصب شده است. جهت صعود به قلّه چند مسیر پیچ در پیچ در جانب شمال با پلّه‏هایى از سنگ‏هاى تراشیده نشده وجود دارد، و آثار پلّه‏هاى شکسته و بریده شده در جنوب شرقى، و آثار برداشت سنگ با موادّ منفجره و متّه در دامنه‏هاى آن دیده مى‏شود.

آب‏گذرى به پهناى 32 سانتى‏متر براى دفع آب‏هاى هرزه در دامنه، آب‏روهایى در جنوب تعبیه، و مخزن آبى در دامنه شمالى کوه در سال 1350 خورشیدى احداث شده که هم‏اکنون موجود و بدون استفاده است. متأسّفانه از این‏که نام اصلى و پیشین این کوه چه بوده اطّلاعى در دست نداریم، ولى روشن است که پس از ساخته شدن بناى آتشگاه بر روى آن، کوه را نیز به آتشگاه شناخته، و کوه آتشگاه خوانده‏اند.

روستاى ماربین

ماربین از روستاهاى بسیار کهن اصفهان است که در متون قدیمى بارها بدان اشاره شده، و ما از آن جهت که آتشگاه در آن ناحیه قرار گرفته، و در تاریخ‏هاى نگارش یافته پس از ظهور اسلام ماربین را شهر اردشیر نیز خوانده‏اند که با انتساب تأسیس آتشگاه به اردشیر دراز دست در ارتباط است، اشاره‏اى کوتاه به آن مى‏نماییم:

ساخت

گفته‏اند که یوشع بن نون پس از گردش بسیار در جهان به اصفهان آمد، و ماربین را بنا نمود. البتّه این نسبت هرچند که نشان از قدمت فراوان این روستا دارد، ولى چندان نیز مورد اعتماد نیست؛ چرا که علاقه مسلمانان به نسبت دادن آبادى‏هاى معتبر به مؤمنان و پیامبران را نباید نادیده انگاشت. به هر روى جلگه ماربین از لحاظ علمى بر اثر رسوب‏گذارى زاینده‏رود در عهد چهارم زمین‏شناسى پدید آمده است.

تأسیس آتشگاه اصفهان

این بناى کهن از آنِ کیست؟ در گزارش‏هاى موجود، اشخاص بسیارى به عنوان بنیان‏گذار و مؤسّس این بنا ذکر شده‏اند: کیکاووس، تهمورث، اردشیر دراز دست یا همان ارتاکزر اوّل سُر لامگینمانوس که بهمن پسر اسفندیار پسر گشتاسف پسر لهراسف است، و در 425 ـ 465 پیش از میلاد مسیح سلطنت داشته، و مهر یزدان از فرمانداران اشکانى.

در برخى منابع نیز مؤسّسان دیگر آتشگاه‏ها را با بنیان‏گذار آتشگاه اصفهان اشتباه نموده‏اند؛ از جمله گفته‏اند که آذر شاپور در زمان فیروزشاه بن یزدگرد آتشکده‏اى را بنا نمود، و بعدها بسیارى بناى تأسیسى آذر شاپور را با آتشگاه اصفهان یکى دانسته، و این اشتباه را برخى دیگر از تاریخ‏نگاران نقل نموده‏اند.

وجه تسمیه

نام کوه آتشگاه ابتدا ماربین بود، شاید از آن جهت‏که رودخانه زاینده‏رود از بالاى آن همچون مار نقره‏فام و سیمینى دیده مى‏شد، و بت‏خانه آن را مارس مى‏گفتند؛ مارس نام خداى جنگ رومیان، و پدر رومولوس نخستین پادشاه روم است.

قدمت

با آگاهى از گزارش‏هایى درباره آتشگاه، گمان تاریخ ساخت آن در دوره‏هاى پیشدادى، هخامنشى، اشکانى و یا ساسانى مى‏رود، ولى با توجّه به این‏که ساختمان‏هاى دوره هخامنشى بیشتر از سنگ به جاى
خشت بهره جسته‏اند، و آتشکده‏ها بسیار در دسترس‏ترند، زمان ساخت اصل بنا در این دوره منتفى است، به خصوص که سنگ به مقدار کافى، و در اندازه‏هاى گوناگون در دسترس قرار داشته، و حفّارى در نقاط مختلف کوه، موجب پدید آمدن قلوه‏سنگ شده است. اکنون پس از انجام مطالعات تخصّصى بر روى ملات و مصالح به کار رفته در بنا، و آزمایش بر روى نى‏هاى ملات‏ها به وسیله کربن 14 طول عمر برخى مصالح به کار رفته در ساختمان آتشکده را بیش از 2500 سال یعنى 1400 سال پیش از میلاد مسیح دانسته‏اند که تاریخى صحیح براى ساخت بنا به نظر مى‏رسد. حال با توجّه به این نکته، و هم با عنایت بدان‏که راه گذرنده از پایین کوه به سوى بین‏النّهرین بوده است، تأثیر تمدّن عیلام، آشورى و نو بابلى بر آن را نمى‏توان نادیده انگاشت؛ هرچند که به جز تکنیک سکو سازى و عظمت حجم صفّه‏ها از دیگر ترفندهاى معابد عیلامى همچون تپّه‏سازى مصنوعى در آن مشاهده نمى‏شود. نا گفته نماند که معابد سین در خافجاه در دیاله، معبد اوقیر، آتشکده آذرگشسب، معابد اوروک از لحاظ نقشه و پلان؛ دژهاى دیمیردژو گاردژ، از لحاظ مصالح به کار رفته در بنا؛ و قلعه بزى در لنجان از نظر اشراف بر منطقه و باغ‏هاى اطراف، قابل مقایسه با آتشگاه اصفهان هستند.

تطوّر

ملاحظه بناى آتشگاه بر ما روشن مى‏سازد که بناى اصلى و ساختمان‏هاى اطراف هر یک متعلّق به دوره‏اى تاریخى بوده، و برخى قسمت‏ها به ویژه بر اثر فرسایش و یا حملات دشمن از جمله یورش اسکندر به آن مورد ترمیم و بازسازى قرار گرفته، و این تغییرات و تصرّفات به یقین تا پس از دوره مغولان، و به احتمال فراوان تا دوره صفویان نیز ادامه داشته است. دانستیم که مردم ماربین کم‏تر به اسلام گرویده، و بیشتر بر آیین کهن پاى فشردند، و هم از سویى گزارش‏هایى را دست کم تا قرن سوم و اواخر قرن چهارم هجرى مبنى بر دائر بودن این آتشکده در دست داریم، ولى آیا در دوره‏هاى پیش از اسلام تطوّرات بنا وابسته به کاربرى و تغییر آن نبوده است؟

کاربرى بنا

درباره کاربرى بنا تاکنون نظریّات فراوانى ابراز شده است، شخص بازدیدکننده نیز با گشت کوچکى در بناى آتشگاه به نظر واحدى براى شیوه استفاده از بنا دست نخواهد یافت، و پى خواهد برد که کاربرى در
دوره‏هایى به کلّى تغییراتى یافته است. این کاربرى‏ها را مى‏توان در دو بخش عمده نگریست: نخست کاربرى‏هاى مذهبى، و دوم کاربرى‏هاى استراتژیک.

کاربرى‏هاى استراتژیک:

اقامتگاه و پناهگاه موقّت سلطنتى بر سر راه ، و یا دژ و قلعه دفاعى بوده است. براى کار پیام‏رسانى و ارسال علامت‏ها با دود و آتش بوده، و نشانه این گمان، وجود رف‏ها در دیوارها است که مى‏تواند جایى براى کبوترهاى نامه‏رسان باشد. بعضى وظیفه دیده‏بانى زاینده رود و بلوکات اطراف را براى آن دانسته‏اند؛ چنانچه مهر، خداى سلحشورى و جنگجویى نیز به شمار مى‏آید، و پنجره‏هاى متعدّد براى این کاربرى
مناسب به نظر مى‏رسد.

کاربرى‏هاى مذهبى:

ابتدا معبد بت‏پرستان بوده که یوتسف، یا یوستاسف ـ یعنى دستاسسب، یا ویشتاسب به فرمان پدر آن را تبدیل به آتشگاه کرده است. پیش‏تر هیکل، یعنى معبد مشترى بوده است. برخى پنداشته‏اند که این بنا پیش‏تر زیگورات عیلامى بوده که پس از تغییراتى به معبد مهر پرستى تبدیل شده، چنانچه آن را مینو ذر یا درب مهر گفته‏اند.

حال کدام‏یک از این دیدگاه‏ها را باید پذیرفت؟ باید بگویم که برخى احتمالات، بسیار بعید و دور از ذهن، و بعضى از آن‏ها قابل پذیرش و جمع با دیگر موارد است. اگر آتشگاه را اقامتگاه و پناهگاهى بر سر راه بدانیم که چون متروک مانده به آن جنبه دینى داده‏اند، چندان بى‏راهه نرفته‏ام، امّا اگر این بنا را قلعه و دژ دفاعى فرض نماییم، آن‏گاه ضرورت آن با وجود کهندژ در نزدیکى بنا را چگونه توجیه کنیم، و یا از چه راهى دریابیم که چرا آن را از سنگ که به وفور در دسترس بوده، نساخته، و چرا براى آن آب‏انبار و مخازن تعبیه نکرده‏اند، و البتّه پناه‏جویى در آن دست کم در مواقع دشوار جنگى را مناسب مى‏بینیم. درباره کاربرى مذهى بنا تردیدى روا نیست؛ چراکه آتشگاه اصفهان جامع جمیع ویژگى‏هاى این‏گونه بناها، مشبّک و از دور قابل رؤیت است، و از سویى گزارش‏هاى خاصّى درباره این کاربرى از بنا را در دست داریم که بسیار دقیق و قابل توجّه است، و خوانده‏ایم که در اواسط قرن چهارم خادمان بنا آشامیدنى‏ها را از مردم ستانده، و پس از کهنه شدن به بهاى بیشترى به مردم مى‏فروختند که همین براى مذهبى بودن این مکان، کافى به نظر مى‏رسد. از سویى با توجّه به تطوّراتى که بیان شد، به آسانى از حجیم بودن دیوارها و سربسته بودن آن که اندکى از سنّت آتشکده‏ها به دور است مى‏توان گذشت، و یا گفت که چهارطاقى اصلى آتشگاه بوده و پیرامون آن در بناى بدون سقفى مخزن آتش و همان آتشکده قرار داشته، و حتّى تعبیه نشدن منبع آب براى آن که در مبحث کاربرى‏هاى استراتژیک از پاسخ گفتن به آن ناتوان بودیم را اکنون این‏گونه توجیه نمود که شاید به نشانه احترام به آب، و در تنگنا قرار گرفتن ساکنان بنا موجب قدر دانستن بیشتر از این مادّه بوده است تا همواره احتمال خشکسالى را در این منطقه، و بى‏آبى ساکنان دیگر نواحى را به یاد داشته باشند!

وضع کلّى

ساختمان آتشگاه به مساحت 9092 متر مربّع بوده، و بر روى شالوده یا پى مصنوعى قرار نگرفته، و به صورت مستقیم بر روى صخره‏هاى طبیعى ساخته شده که در نقاط مختلف هم‏سطح نبوده، و در برخى نقاط در کف مجموعه ایجاد برآمدگى کرده‏اند.

مسلّم است که کوه در قلّه یعنى همان‏جایى که ساخت و ساز در آن صورت پذیرفته، داراى سطحى هموار و یکدست نبوده، بنابراین کوه را بریده، و شفته ریخته، و بدین طریق تندى شیب‏ها را تغییر داده، و سطوحى صاف و در ارتباط و چسبیده به سطوح پایینى و بالایى پدید آورده‏اند.

کوه آتشگاه کجاست؟

آتشگاه اصفهان در غرب اصفهان و ۸ کیلومتری مرکز شهر در خیابان آتشگاه و جنوب خمینی شهر قرار دارد. این بنا در نزدیکی رودخانه زاینده رود، بر روی کوهی قرار دارد. از بلندای این تپه، تا کیلومترها از هر چهار سوی اصلی را می‌توان به خوبی مشاهده کرد. 

باستان شناسان، زمان ساخت این بنا را به دوران ساسانی یا پیش از آن نسبت  داده اند. آتشگاه اصفهان به عنوان یکی از سه اثر قدیمی که از دوران باستان به جا مانده، شناخته می شود. از نظر وسعت، این مکان سومین اثر موجود در شهر اصفهان بوده و یکی از ۷ آتشکده بزرگ ایران در زمان قباد ساسانی می باشد.

عکس کوه آتشگاه

مشخصات کوه آتشگاه:

تپه آتشگاه، از جنس سنگ های رسوبی است. تراز پایینی آن در ارتفاع ۱۶۱۰ متر از سطح دریا و فراز آن در ارتفاع ۱۷۱۵ متری از سطح دریا واقع شده‌ است. بنای آتشگاه، آتشدانی بزرگ و مدور با دریچه‌های متعدد است.

این ساختمان از خشت های گلی خام به طول و عرض ۴۰ سانتیمتر و قطر ۱۴ سانتیمتر ساخته شده و مصالح ، خشت ها، گل و سنگ ریزه و نی های ساحل زاینده رود هستند. پایه های بزرگ و خشتی بنا تقریبا از میانه تپه آتشگاه آغاز شده و در بالا به ستون هایی محکم تبدیل می شدند که در گذشته اتاق هایی نیز روی آنها قرار داشته است. در بالای تپه ، بنایی گرد وجود دارد و جز آن هیچ بنایی بلندتر ساخته نشده است.

این بنا ۸ گوشه دارد و در هر گوشه از آن یک پنجره رو به بیرون قرار گرفته شده است که موبدان زرتشت، آتش مقدس را درون این اتاق قرار می دادند.

این مجموعه دارای اتاق ‌ها و ساختمان‌ هایی در چهار جهتِ تپه بوده که تا زیرِ اتاقکِ آتشگاه ادامه می ‌یافته‌ اند و البته اکنون تنها سازه ‌های بخشِ شمالی و بخشی از قسمتِ شرقی سالم مانده ‌اند و به‌ نظر می‌ رسد مربوط به بازسازیِ این بنا در دوره پهلوی باشند. 

رسیدن به قله کوه و بنای آتشکده نیاز به اندکی پیاده روی و کوه پیمایی دارد. پس از رسیدن به قله کوه با منظره بسیار زیبای شهر اصفهان رو به رو می شوید. منظره ای از جنس تاریخ ایران زمین. در نزدیکی کوه آتشگاه منارجنبان نیز قرار دارد که دیدن منارجنبان هم خالی از لطف نیست.

نام گذاری کوه آتشگاه اصفهان:

نام اصیل و کهن این بنا آتشکده مِهربین یا دژِ مهربین بوده و اکنون در گفتارهای عامیانه به آن آتشگاه یا قلعه ماربین می‌گویند.

آتشکده مهربین یا دژ مهربین را موبدان زرتشتی نام گزاری کردند زیرا با توجه به تاریخچه اش که به قبل از ساسانیان بر می گردد و آتشکده ها در زمان زرتشتی ها برای جشن ها و رسومات خود ایجاد می شدند از این رو بعد از گذشت زمان نام آن را کوه آتشگاه قرار دادند.